El-Battanî Dini Battani; Arap astronom, astrolog ve matematikçidir. Asıl adı Muhammet bin Cabir bin Sinan er-Rakki el-Harranî’dir. Ebu Abdullah künyesi ve Battanî ismiyle meşhur oldu. Dünyanın gelmiş geçmiş en meşhur 20 astronomundan biri kabul edilir. Matematik alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamıdır. İlk defa kotanjant kavramını geliştirdi ve dereceli bir tablo oluşturdu. Gerçek astronomik cetveli (zic, yıllık) hazırlayan ilk ilim adamıdır. Tespit edip kullandığı bütün matematik ve trigonometri teknikleri Batı Avrupa’da 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galile gibi ilim adamları tarafından da kullanıldı.
GÜNEŞ SİSTEMİNİ TESPİT ETMESİ
Battanî’nin çalışmalarının büyük bir kısmı astronomiyle ilgilidir. Battanî bugünkü Halep’in 160 km doğusunda Fırat nehri kıyısındaki Rakka şehrinde bir rasathane (gözlem evi) yaptı ve bu sayede Güneş ve Ay’ın görünür çaplarında yıl boyunca meydana gelen değişiklikleri ölçmede, önceki ilim adamlarının yaptığı çalışmalara katkılarda bulundu. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yörüngelerini daha doğru bir şekilde belirlemeye çalışırken; Güneş’in Dünya’dan en uzak bulunduğu noktadaki hareketini keşfetti. Dünya’ya göre Güneş’in yörünge eğimini ve Dünya’nın dönüş eksenindeki değişme değerlerini hesapladı. Kendisinden beş asır sonra gelen Kopernik’in 23° 35ı olarak bulduğu Dünya’nın ekliptik eğimini o, 23° olarak hesapladı ve bugün bilinen açı değerini yaklaşık yarım dakikalık bir farkla bulmayı başardı.
GÜNEŞ VE AY TUTULMALARINDAKİ HESAPLARI
Battanî, kendi geliştirdiği güneş saati zâtü’l-halak, 2 duvara tespit edilmiş büyük kadran 3 ve daha sonraları triguetum (zâtü’ş-şubeteyn) adı verilecek âlet ile, Rakka’da, bazı fezâ hâdiselerinin yanı sıra, Güneş ve Ay tutulmalarını gözlemledi. Bu çalışmalar sonucu elde ettiği bilgilerle Ay ve gezegen hareketleri hakkındaki bilgileri düzeltti. Yaptığı gözlemlerle tam 489 yıldızı sınıflamadı. Battanî, yaptığı bu son derece hassas gözlemler sonucu güneş yılını (tropik seneyi) ilk defa 365 gün 5 saat 46 dakika 32 saniye olarak gerçek değere çok yakın hesapladı. Çağımızdaki son derece gelişmiş teleskoplar ve ilmî hesaplamalar sonucu bu değer, 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye olarak hesaplanabildi.
KIBLENİN TESPİTİYLE ALAKALI ÇALIŞMALARI
Battanî, Müslümanlar için büyük ehemmiyet arz eden kıble yönünün farklı coğrafyalarda hesaplanabilmesine yönelik çalışmalar da yaptı. Kıble doğrultusu belirlenecek yerin ve Mekke’nin boylam ve enlemini tespit etderek, bu ikisinin farkını alıp kıble doğrultusunu buldu.
TRİGONOMETRİNİN MUCİDİ
Trigonometrinin gerçek mucidi olarak da kabul edilen Battanî, astronomi çalışmaları sırasında matematik ve trigonometriden istifade ederek (bu konuda “ilk” kabul edilir), küre ve düzlem trigonometrisi üzerinde araştırmalar yaptı. Bilhassa astronomik cetvel (zic) hazırlarken trigonometriden faydalandı.
DİĞER ÇALIŞMALARI
Matematik alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamıdır. İlk defa kotanjant kavramını geliştirmiş ve dereceli bir tablo oluşturdu. Ay’ın boylamda ortalama hareketini tespit etti. Güneş ve Ay’ın görünür çaplarını ölçtü. Güneş’te bir yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesapladı. Ay’ın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir.Küre trigonometrisinin ba–zı problemlerini ortografik projeksiyon yardımıyla incelemiştir.Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yapan ve bunları gerçek mânâda ilk defa kullanan kişidir.
KAYNAKÇA
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, Sayfa 9-10, Ferruh Müftüoğlu
Yeni Rehber Ansiklopedisi, Cilt 3, Sayfa 373-374