HAYATI
Kaynaklarda hayatına dair bilgilere az ulaşılmakla birlikte eserlerinde bizzat kendisi de Ebu Musa künyesini kullanmasından dolayı bu bilginin kesinliği vardır. Hakkındaki dağınık bilgilerden elde edilenlere göre babasının 725 yılında idam edildiği ve buna göre Cabir’in de VIII. yy. ilk çeyreğinde Tus’ta doğduğunu söylemek mümkündür.
Hayatının büyük bir bölümünü Kufe’de geçiren Cabir, burada önemli alimlerden faydalanma imkanı buldu ve şehrin havası kimya araştırmaları için elverişli olduğundan burada çalışmalarına hız kazandırdı. Araştırmalarını gizlilik içinde sürdüren Cabir, 815 yılında Tus’ta hayatını kaybetti.
EĞİTİMİCabir sahip olduğu bütün bilgileri ‘’Hikmetin Kaynağı’’ olarak nitelendirdiği İmam Ca’fer es-Sadık’tan aldığını söyler. Ayrıca hocaları arasında Harbi el-Himyeri’yi de anan Cabir, birçok ilmin yanı sıra Himyeri dilini de ondan öğrendiğini açıklar. Bu iki hocası dışında daha birçok hocadan faydalanan Cabir, Irak, Suriye, Mısır ve Hindistan gibi ülkelere de seyahatlere çıkmıştır.
ÇALIŞMALARI
Birinci derecede kimyacı olarak kabul edilen Cabir bin Hayyan aynı zamanda tıp, astronomi, matematik ve felsefe alanlarında da çalışmalar sürdürdü. Tabiat bilimlerimde deneysel metodun önemini tam olarak kavrayan ilim adamı bu metodu bütün çalışmalarında uyguladı. Ortaçağ kimyacıları büyük ölçüde onun tesiri altında kaldılar ve İbn Sina gibi filozof bilginler onu üstat olarak tanımladılar hatta Roger Bacon onun adından ‘’Üstatların Üstadı’’ diye söz etmektedir.
Kainatta maden, bitki ve hayvan şeklinde sıralanan varlık mertebeleri içinde madenler seviyesinin Cabir’in eserlerinde özel bir yeri vardır. Madenlerin yalnızca oluşumları açısından değil dönüşümleri açısından da ele alınmış olması Cabir’in kimya çalışmalarının hareket noktasını teşkil eder.
FİKİR DÜNYASI
Cabir bin Hayyan’ın tabiat felsefesi, geleneksel küçük alem (insan) büyük alem (kainat) anlayışına ve semavi güçlerin yeryüzündeki hadiselere tesiri fikrine dayanır.
Çalışmalarında özellikle üzerinde durduğu madenler ona göre kükürt ve civanın farklı oranlar ve özel semavi etkiler altında birleşmesinin sonucunda oluşur. Madenler arasındaki farklılıklar ise ihtiva ettileri civa-kükürt oranı ile, oluşumu gerçekleştiren semavi etkilerdeki farklılıktan doğmaktadır. Binlerce yıl toprak altında çeşitli etkilerle evrimleşen madenlerin en mükemmeli altındır. Kimyacı değersiz madenleri altına dönüştürürken söz konusu semavi etkileri kontrol edebilir olmalıdır. Bu yaklaşımın tabii bir neticesi olarak madenlerin zahiri ve fiziki özelliklerinin yanı sıra ruhi özelliklerinin de bulunduğu sonucuna varan Cabir, iksir kavramıyla bu görüşünü temellendirmiştir.
Cabir’in kozmolojisi monizme ulaşır. Bu felsefeye göre Aristo geleneğindeki düşüncenin aksine, en değerli varlık ne yalnız ruh ne de yalnız ceset olup ruhla cesedin birlikte meydana getirdiği varlıktır. Buradan insanın bütünüyle ruhani varlıklardan daha üstün tutulduğu anlaşılmaktadır ki, bu da Kur’an-ı Kerim’in insana bakış açısıyla tam bir uyum arzetmektedir.
Cabir’e göre duyulur olmayanda duyulura, yani nefiste cisim olmaya doğru bir arzu vardır.
Cabir tabiatı iyileştirmenin, hatta tabiatta bulunmayan canlılar türetmenin mümkün olduğundan söz ederek Eflâtun’dan daha ileri gitmiştir. Maddi alemde matematiğe dayanan bir düzen olduğunu savunan Cabir, aynı zamanda gramerle fizik arasında da bir uyum olduğundan söz etmektedir çünkü gerek dil gerek tabiat benzer kanunlar ile ortaya çıkmıştır.
ESERLERİ
Cabir’in kaleminden çıkan veya ona nisbet edilen eserler çok geniş bir külliyat meydana getirmiştir. Bu eserlerin en eski listesine el-Fihrist’te rastlanmaktadır. 300 felsefe, 300 mekanik ve 500 tıp kitabı ile sanatlar ve savaş araçları üzerine 1300 risale kaleme aldığını anlatır (el-Fihrist, s. 500-503). Bu külliyat içinden genellikle birbirleriyle pek fazla irtibatı olmayan 112 kitap simya alanına aittir ve bunlarda Antikçağ Helenistik dönem simyacılarına sıkça göndermelerde bulunulur. Ayrıca külliyattan yetmiş kitap, Cabir’in kimya alanındaki deneye dayanan çalışmalarının ve sistematiğinin bir ürünü olarak bilinir. Onun tabiat felsefesi hakkındaki düşünceleri, kimya ve esrarlı ilimlerle ilgili görüşleri Kütübü’l-Mevazin adıyla anılan 144 kitapta yer almaktadır.
Kendinden sonra gelen bilim adamları, onu modern kimyanın kurucusu olarak kabul etmişlerdir. İslam aleminde; Ebu Bekr Râzi, İbn-i Sina, Mesleme El-Macriti, Farabi ve daha birçok bilgin onun eserleri ile yetişip, olgunlaşmışlardır. Cabir Bin Hayyan, Kimya ilminin yanında; Tıp, Astronomi, Mantık, Felsefe, Fizik, Mekanik gibi alanlarda da çalışarak değerli eserler yazdı. Eserleri; asırlarca İslam medreselerinde okutuldu. Endülüs vasıtası ile de batıya geçti.
Kimya ilminin kurucusudur. Buluşları ve çalışmaları:
– Birçok kimyevi maddeyi keşfederek Arapça isimmler verdi.
– İlk labaratuarı kurdu
– Maddelerin atomik yapısını gösteren orijinal tesbitler yaptı
– Atomun parçalanabileceği söyleyan ilk bilim adamı oldu
– Kristalleşme, damıtma ve buharlaşma tekniklerini öğretti
– Maddeleri yapılarındaki özelliğe göre; buharlaşabilen,
metalik cisimler ve mineraller olarak üçe ayırdı
– Sülfirk asit, Nitrik Asid’i, sodyum karbonat ve potasyumu
buldu.
– Arsenik gibi zehirli maddelerin yapılarını inceledi
– Bitkilerden elde ettiği boya ile derinin boyanması ve
tabağlanmasını öğretti
– Ateşte yanmayan kâğıdın imalatını gerçekleştirdi
– Damıtıcı imbiğini keşfetti
– Suyu damıtarak saflaşmasını sağladı
– Çeşitli metallerin kullanılma, oksitlenme konularını izah etti
Başlıca Eserleri:
– Kitab-ül Beyan – Kitab-ür Rahma
– Kitab-ül Hacer – Kitab-üs Şems
– Kitab-ün Nûr – Kitab-ül Kamer
– Kitab-ül İzah – Kitab-ül Hayvan
– Kitab-ül Istakas-is-Sales – Kitab-ün Nebat
– Tefsir-ül-Istaka – Kitab-ül Hikmet
– Kitab-üt-Tecrit – Kitab-ül Hilkat
– Kitab-ül Mülk