13. yüzyılın büyük mühendisi Cezeri, evrensel bilim tarihinin görkemli dehalarından biridir. Birkimi, icatları, bakış açısı ve mühendislik felsefesi itibariyle unutulmaz bir bilim insanı olan Cezeri, elliden fazla makine ve aracın teknolojik tasarımlarını yapmış ve bu makineleri teorik planlamayı bırakmayıp üretmiş ve çalıştırmıştır. Bilimsel ve pratik mirası 21. yüzyıl dünyası için hala güncel ve ilgi çekicidir. Özellikle zaman kullanma ve yönetme biçimine odaklanmış makineleri ile kendisinden sonraki bir çok doğulu ve batılı mekanisyene ilham vermiştir.
Tam adı Bedi‘uz-zemân Ebû el-‘İzz b. İsmaî‘l b. el-Rezzâz el-Cezerî olan, Diyarbakır (Amid) yöresinde Artuklular döneminde 1200 yılı dolaylarında yaşamış bir mühendistir. Artuklu Sarayında kesintisiz 25 yıl (1181-1206) saray mühendisi görevini sürdürmüş olan Cezeri, Helenistik dönemde Pnömatik ve İslam Medeniyetinin gelişmiş döneminde Hiyel olarak bilinen bir geleneğin güçlü bir temsilcisidir. Günümüzde Cezeri, tüm ortaçağın en önemli mühendisi olarak kabul edilmektedir. Makinelerinin önemli bir kısmını kısaca Kitab-ül Hiyel olarak bilinen ama asıl adı Kitâb el-câmi‘ beyn el-‘ilm ve el-‘amel en-nâfi’ fi sınâa’ti’l-hiyel isimli eserinde Artuklu hükümdarı Nasireddin Mahmud’un (1200-1222) isteği üzerine toplamıştır. Kitabın tam ismi “Mekanik Biliminde Bilgi Ve Uygulamanın Bağdaştırılması” olarak çevirilebilir. Kitabını 1206 yılında yazdığı bilinse de, Cezeri’nin ölüm ve doğum tarihleri hakkında elimizde kesin bir bilgi yoktur. Diyarbakır yöresinde yaşamış olan Cezeri, Fırat ve Dicle arasında bulunan bölgeye el-Cezire (ada) dendiği için El Cezeri lakabını kullanmıştır.
Filli Su Saati, Cezeri’nin taşınabilir su saatlerinin içinde en çok ilgi çeken su saatidir. Bu ilgi, küçük bir hacim içinde çok sayıda mekanizma bulunmasından ve görünürde olan seyir amaçlı hareketlerin estetik yapısından kaynaklanmaktadır. Bugün kullandığımız Eşit Saat sistemine göre ölçüm yapan bu saat, bir fil maketinin üzerinde kurulmuştur. Cezeri’nin anlatımına ve orantı yoluyla bulunan ölçülere göre projelendirildiğinde yüksekliği 195 cm olmaktadır. Önceki su saatlerinden farklı olarak suyun yüksekten düşürülmesiyle değil, filin karnındaki havuzda yüzen, Cezeri’nin “tarcehar” adını verdiği, Hint kökenli olduğu kabul edilen bir tasın, yarım saat boyunca altındaki delikten su alarak yavaşça alçalması ve sonuna doğru hızla batmasıyla çalışmaktadır. Burada Arşimed’in yüzme-batma denklemleri söz konusudur.
Tarceharın yavaşça alçalmasıyla dakikalar ölçülmektedir. Yarım saat sonunda batmasıyla da saatin en üstündeki kapalı bölmenin içinde sıralanmış olarak duran bronz kürelerden biri düşer ve birbirine bağlı görsel hareketler oluşur. Görünen unsurlardan fil Hint kültürünün, Zümrüdüanka kuşu eski Mısır kültürünün, halı İran, ejderha şeklindeki yılanlar ise Çin kültürünün öğeleridir. Ayrıca hükümdar, katip, seyis gibi toplum katmanlarından insan figürleri vardır. Bu saatin yapısında İslam medeniyetinin evrenselliği ve toplumsallığı ifade edilmektedir. Bu tasarım, Cezeri’nin üst düzey kültüre sahip bir entelektüel olduğunu gösteriyor.
ŞİFRE KİLİTLİ SANDIK
Cezeri kilit sistemleri konusunda da çalışmış ve bir şifreli kilit geliştirmiştir. Kitabında 6.bölümünün 3.aleti olarak yer alır. Bilim tarihçileri, böyle kilit sistemlerine Cezeri’den önceki medeniyetlerde rastlanmadığını, şifre kilitli sandığın benzerlerinin Avrupa’da daha sonra yapıldığını ve bunların bütün veya parçalar halinde günümüze ulaştığını söylüyorlar. Cezeri’nin yaptığı şifre kilitli sandık, bildiğimiz evrak veya mücevher sandığı şeklindedir. Sandığın kilit sistemi orjinaline uygun olarak aynı prensiplerle çalışacak şekilde imal edilmiştir. Sandık 4 ayrı grupta bulunan 16 harfli toplam 12 halkanın doğru kombinasyona getirilmesiyle açılmaktadır. Burda dikkat çeken husus 16 rakamının bugün bilgisayarlarda kullanılan hexadecimal 16’lık sayı sistemine uygun olmasıdır. 2 üzeri 48 kombinasyonla bilgisayarlardaki 48 bitlik şifrelemeye denk gelen sistem 281 trilyondan fazla olasılık içermektedir. (281,474,976,710,656)
KAYIKÇILI SU SAATİ
Bu araç, Cezeri’nin geliştirdiği basit bir su saatidir.
Kitabında 6.bölümün 5.aleti olarak yer alır. Aletin amacı belirli miktarda geçen
bir süreyi ölçmektir, bu yüzden zamanı değil süreyi göstermesi bakımından saat
yerine alarm cihazı olarak da adlandırılabilir. Yaklaşık 38 cm boyunda olan
kayık, dibindeki ölçülü bir delikten su almakta, 1 saat boyunca yavaşça
alçalmakta, sonunda gerektiği kadar ağırlaşınca daha hızlıca batmaktadır.
Batma süresince de kayıkçı, imdat ister gibi düdük çalmaktadır. Düdük, suyun,
kayıkçının elbisesinin altından iç boşluğuna girerek oradaki havayı
sıkıştırmasıyla çalışmaktadır. Ses hem kapalı ortamda, hem de açık ortamda
rahatlıkla duyulabilecek şiddettedir. Alet su dolu herhangi bir havuz veya kap
içinde çalışabilir. Rekonstrüksiyon sergileme rahatlığı için kayak
mekanzimasıyla birlikte bir su havuzu da içermektedir.